چگونه بین رونق گردشگری و حفاظت از تنوع زیستی قشم تعادل برقرار کنیم
جزیره قشم به عنوان بزرگ ترین جزیره ایران در خلیج فارس، ترکیبی کم نظیر از مناظر طبیعی، ژئوپارک جهانی، سواحل بکر و گونه های ارزشمند جانوری و گیاهی است. همین تنوع زیستی و زیبایی طبیعی باعث شده است که گردشگری در قشم طی سال های اخیر رشد چشمگیری داشته باشد و هر سال تعداد بیشتری از طبیعت گردان و مسافران برای تجربه این جزیره راهی جنوب کشور شوند.
با وجود این جذابیت ها، تاثیر گردشگری بر حیات وحش قشم موضوعی حساس و چند بعدی است. از یک سو حضور گردشگران می تواند به توسعه اقتصادی، ایجاد شغل برای جامعه محلی و افزایش توجه عمومی به اهمیت حفاظت از محیط زیست کمک کند. از سوی دیگر، توسعه کنترل نشده گردشگری، تخریب زیستگاه ها، تولید زباله، آلودگی صوتی و مزاحمت برای گونه های حیات وحش را به دنبال دارد و در صورت نبود مدیریت صحیح، تعادل شکننده اکوسیستم های قشم را تهدید می کند.
در این مقاله تلاش می کنیم با نگاهی واقع بینانه و علمی، هم فرصت ها و هم تهدیدهای ناشی از گردشگری را بررسی کنیم و نشان دهیم چگونه می توان با اجرای اصول گردشگری پایدار در قشم، هم از منافع اقتصادی این صنعت بهره برد و هم حیات وحش و تنوع زیستی بی نظیر جزیره را حفظ کرد.
برای درک بهتر تاثیر گردشگری بر حیات وحش قشم ابتدا باید تصویر روشنی از ارزش زیست محیطی این جزیره داشته باشیم. قشم مجموعه ای از زیستگاه های متنوع از جمله جنگل های حرا، سواحل شنی و صخره ای، جزایر اطراف مانند هنگام و ناز، دره ها و تنگه های سنگی و پهنه های آبی کم عمق است. این تنوع زیستگاه باعث شده گونه های مختلفی از پرندگان، پستانداران، خزندگان و آبزیان در جزیره زندگی کنند.
در سواحل اطراف قشم می توان دلفین های بازیگوش را مشاهده کرد که یکی از جذاب ترین جاذبه های طبیعت گردی منطقه هستند. در بخش هایی از جزیره، غزال هایی مانند جبیر در زیستگاه های خشکی تردد می کنند و لاک پشت های دریایی برای تخم گذاری به سواحل خاصی مراجعه می کنند. پرندگان مهاجر، مارهای دریایی، انواع ماهی ها و بی مهرگان دریایی نیز بخشی از این پازل پیچیده تنوع زیستی قشم را تشکیل می دهند.
بسیاری از این گونه ها به دلیل فشارهای انسانی، تغییرات اقلیمی و تخریب زیستگاه در معرض تهدید قرار دارند. به همین دلیل حفاظت از حیات وحش قشم تنها یک موضوع محلی نیست، بلکه از منظر ملی و حتی بین المللی اهمیت دارد و در اسناد مربوط به ژئوپارک قشم و برنامه های توسعه پایدار، بارها بر آن تاکید شده است.
رشد گردشگری در قشم حاصل ترکیبی از عوامل مختلف مانند توسعه زیرساخت های حمل و نقل، معرفی ژئوپارک جهانی قشم، تبلیغات گسترده در شبکه های اجتماعی و افزایش تمایل گردشگران به تجربه طبیعت بکر است. این رشد اگرچه از منظر اقتصادی برای بسیاری از ساکنان جزیره فرصت آفرین بوده است، اما بدون برنامه ریزی دقیق می تواند به تهدیدی برای حیات وحش تبدیل شود.
زمانی که تعداد بازدیدکنندگان از یک منطقه به سرعت افزایش می یابد، فشار بر منابع طبیعی هم بیشتر می شود. سواحل مهم برای تخم گذاری لاک پشت های دریایی ممکن است به محل تجمع چادرها، خودروها و آتش روشن کردن گردشگران تبدیل شود. قایق ها برای نشان دادن دلفین ها به مسافران، به مناطق حساس نزدیک می شوند و با ایجاد آلودگی صوتی و تغییر مسیر حرکت دلفین ها، رفتار طبیعی آنها را تحت تاثیر قرار می دهند. رها شدن زباله در طبیعت می تواند باعث مرگ پرندگان، پستانداران کوچک و حتی گونه های بزرگ تر شود.
بنابراین، وقتی از تاثیر گردشگری بر حیات وحش قشم صحبت می کنیم، فقط به تعداد گردشگران نگاه نمی کنیم، بلکه نوع رفتار، الگوی سفر، نحوه مدیریت تورها و ظرفیت برد هر منطقه نیز اهمیت دارد. اگر این عوامل در نظر گرفته نشود، حتی گردشگری طبیعت محور که در ظاهر با نیت مثبت انجام می شود، می تواند به تخریب محیط زیست منجر شود.
در کنار تهدیدها، نباید فراموش کرد که گردشگری اگر درست مدیریت شود می تواند به ابزاری قدرتمند برای حفاظت از حیات وحش قشم تبدیل شود. بسیاری از پروژه های موفق در جهان نشان داده اند که وقتی جوامع محلی از درآمد ناشی از اکوتوریسم و گردشگری پایدار بهره مند شوند، انگیزه بیشتری برای حفاظت از طبیعت پیدا می کنند و خود به نگهبانان اصلی محیط زیست تبدیل می شوند.
در قشم نیز ظرفیت های زیادی برای توسعه اکوتوریسم وجود دارد. ایجاد تورهای تخصصی مشاهده پرندگان، برنامه های مسئولانه تماشای دلفین ها، بازدیدهای آموزشی از جنگل های حرا و معرفی ژئوپارک قشم می تواند هم برای گردشگران جذاب باشد و هم منبع درآمدی برای راهنمایان محلی و کسب و کارهای کوچک ایجاد کند. در چنین مدلی، توسعه پایدار به معنای رشد اقتصادی همراه با حفظ تنوع زیستی و احترام به فرهنگ محلی است.
علاوه بر این، حضور گردشگران آگاه و مسئول می تواند فشار مثبتی بر نهادهای مدیریتی و سیاست گذاران وارد کند تا بودجه بیشتری به حفاظت از حیات وحش، آموزش محیط زیست و نظارت بر تخلفات اختصاص دهند. وقتی سفر مسئولانه تبدیل به یک مطالبه عمومی شود، تصمیم گیران ناچارند حفاظت از طبیعت را جدی تر بگیرند.
برای اینکه گردشگری پایدار در قشم محقق شود، لازم است تهدیدهای اصلی به دقت شناخته و مدیریت شوند. یکی از مهم ترین تهدیدها، تخریب مستقیم زیستگاه ها به دلیل ساخت و سازهای بی برنامه در سواحل و مناطق حساس است. هر جاده جدید، هر اقامتگاه بدون مطالعه، و هر سازه ای که بدون ارزیابی اثرات محیط زیستی ساخته می شود، می تواند بخشی از زیستگاه گونه های ارزشمند را از بین ببرد.
تهدید دیگر، آلودگی ناشی از زباله ها و فاضلاب است. رها شدن بطری های پلاستیکی، کیسه ها، ظروف یک بار مصرف و باقی مانده غذا در ساحل و طبیعت، نه تنها منظر جزیره را زشت می کند، بلکه می تواند به بلعیده شدن این مواد توسط جانوران منجر شود. گزارش هایی از مرگ جبیر و سایر حیوانات بر اثر خوردن زباله در جزایر منطقه منتشر شده است که هشدار جدی درباره پیامدهای بی توجهی گردشگران است.
آلودگی صوتی و مزاحمت مستقیم برای حیات وحش نیز جزو تهدیدهای مهم است. قایق هایی که برای تماشای دلفین ها با سرعت زیاد حرکت می کنند، موسیقی با صدای بلند پخش می کنند یا مسیر خود را طوری انتخاب می کنند که گله دلفین ها را تعقیب کنند، به طور مستقیم بر رفتار و سلامت این جانوران تاثیر می گذارند. حضور زیاد گردشگران در محل های تخم گذاری لاک پشت ها با نور شدید، سر و صدا و رفت و آمد مداوم، می تواند باعث شود لاک پشت ها محل های امن تری را جستجو کنند یا اصلا به ساحل برنگردند.
برای کاهش تاثیر منفی گردشگری بر حیات وحش قشم، هر گردشگر باید اصول ساده اما مهمی را رعایت کند. رعایت این اصول نه تنها به حفاظت از طبیعت کمک می کند، بلکه تجربه سفر را نیز عمیق تر و ارزشمندتر می سازد، زیرا فرد با آگاهی و احترام بیشتری با محیط اطراف خود ارتباط برقرار می کند.
برخی از مهم ترین اصول گردشگری مسئولانه در قشم عبارت است از:
اگرچه رفتار فردی گردشگران بسیار مهم است، اما برای مدیریت تاثیر گردشگری بر حیات وحش قشم وجود چارچوب های قانونی و مدیریتی نیز ضروری است. سازمان های مسئول محیط زیست، مدیریت ژئوپارک قشم، شهرداری ها و سایر نهادهای محلی باید در قالب یک برنامه جامع، ظرفیت برد هر منطقه، نوع فعالیت های مجاز، الزامات آموزشی و ضوابط ساخت و ساز را مشخص کنند.
تعیین مناطق حفاظت شده، محدود کردن تردد قایق ها در زیستگاه های حساس، وضع جریمه برای رها کردن زباله، الزام تورها به داشتن راهنمای طبیعت گردی آموزش دیده و نصب تابلوهای اطلاع رسانی در نقاط پرتردد، نمونه هایی از اقداماتی است که می تواند به کاهش فشار گردشگری بر حیات وحش کمک کند. این اقدامات زمانی موثرتر می شود که همراه با آموزش مستمر جامعه محلی و گردشگران باشد.
در کنار این موارد، مشارکت فعال مردم محلی در برنامه ریزی و اجرای طرح های توسعه پایدار اهمیت زیادی دارد. وقتی ساکنان قشم احساس کنند منافع اقتصادی و اجتماعی آنها با حفظ طبیعت و حیات وحش گره خورده است، به طور طبیعی با شکار غیرمجاز، تخریب زیستگاه ها و رفتارهای مخرب مقابله می کنند و خود تبدیل به مهم ترین نیروهای حفاظتی می شوند.
اگر قصد سفر به قشم را دارید و می خواهید نقش مثبتی در حفاظت از طبیعت ایفا کنید، می توانید چند گام ساده اما موثر را در برنامه سفر خود بگنجانید. این توصیه ها به شما کمک می کند از مناظر و حیات وحش لذت ببرید، بدون آن که به آنها آسیب بزنید.
رابطه بین گردشگری و حیات وحش در قشم رابطه ای پیچیده و ظریف است. تاثیر گردشگری بر حیات وحش قشم می تواند هم مثبت و هم منفی باشد؛ این که کدام وجه پررنگ تر شود، به نوع نگاه ما به توسعه، نحوه برنامه ریزی مدیران و میزان مسئولیت پذیری گردشگران بستگی دارد. اگر گردشگری تنها به عنوان یک منبع درآمد کوتاه مدت دیده شود و ظرفیت های زیست محیطی نادیده گرفته شود، تخریب زیستگاه ها، کاهش جمعیت گونه ها و از دست رفتن هویت طبیعی جزیره نتیجه قطعی خواهد بود.
در مقابل، اگر گردشگری بر پایه اصول اکوتوریسم و توسعه پایدار طراحی شود، می تواند به ابزاری برای حفاظت از حیات وحش قشم تبدیل شود. ایجاد اشتغال برای جامعه محلی، افزایش آگاهی عمومی درباره ارزش تنوع زیستی، تامین منابع مالی برای پروژه های حفاظتی و تقویت حس تعلق مردم به طبیعت، همه از دستاوردهای گردشگری مسئولانه است.
به عنوان گردشگر، انتخاب با شما است. می توانید با برنامه ریزی آگاهانه، انتخاب تورها و اقامتگاه های پایبند به اصول محیط زیستی و رعایت چند رفتار ساده در طبیعت، سفر خود به قشم را به تجربه ای لذت بخش و در عین حال مفید برای حیات وحش تبدیل کنید. اگر قصد خرید بلیط تفریحات، کشتی تفریحی یا تورهای طبیعت گردی قشم را دارید، بهتر است مجموعه هایی را انتخاب کنید که احترام به محیط زیست و حیات وحش را در اولویت قرار می دهند تا هم از سفر خود لذت ببرید و هم سهمی در حفاظت از این گنجینه طبیعی داشته باشید.
